Từ cuối năm 2013 và đầu năm 2014, hoạt động khai thác cát, sỏi lòng sông trên địa bàn tỉnh cơ bản đã ổn định, các hành vi vi phạm trong khai thác cát lòng sông có nơi, có lúc xảy ra nhưng không đến mức độ ngang nhiên. Nhiều giải pháp và mô hình khai thác cát lòng sông đã được các địa phương triển khai không chỉ đã phục vụ nhu cầu cát trong xây dựng mà còn tạo điều kiện ổn định kế sinh nhai và đời sống của những hộ dân sinh sống bằng nghề khai thác cát, sỏi. Trong đó phải kể đến mô hình khai thác cát tập trung trên sông Bồ tại phường Hương Vân, thị xã Hương Trà; việc cấp giấy phép khai thác cát lòng sông cho 2 doanh nghiệp (Phú Vĩnh và Tuyết Liêm) với điều kiện doanh nghiệp phải cho những hộ dân có nhu cầu khai thác cát được cùng khai thác cát tại vùng được cấp phép và việc phân giới trên sông Hương (đoạn Nam mộ Gia Long đến bến Than) để cho các hộ dân khai thác thủ công, bằng đò nhỏ, hàng ngày khai thác ổn định cuộc sống.

Tuy nhiên, trong hơn 2 tháng trở lại đây, tình trạng khai thác cát lòng sông trên sông Hương, sông Bồ và một số sông trên địa bàn tỉnh lại “nóng” trở lại với các hành vi khai thác cát trái phép, bất chấp những quy định của Nhà nước, nhất là những quy định và các biện pháp quản lý khai thác cát của tỉnh đã và đang triển khai thực hiện. Bởi, hiện nay đang là thời điểm của mùa xây dựng trên địa bàn tỉnh, chủ yếu là xây dựng các công trình dân dụng mà cát là một vật liệu không thể thiếu trong xây dựng nhà. Để lập lại trật tự trong hoạt động khai thác cát lòng sông, trong tháng 4/2014, UBND tỉnh liên tiếp có hai văn bản (công văn số 1805/UBND-TN ngày 08/4/2014 và công văn số 2089/UBND-TN ngày 24/4/2014) yêu cầu Giám đốc các Sở: Tài nguyên và Môi trường, Giao thông Vận tải; Công an tỉnh; Chủ tịch UBND thành phố Huế, thị xã Hương Thủy, Hương Trà và Trưởng phòng Cảnh sát đường thủy tập trung xử lý tình trạng khai thác cát, sỏi lòng sông trái phép.

 Qua kiểm tra của các ngành chức năng thì các hành vi khai thác cát trái phép diễn ra chủ yếu trên những đoạn sông giáp ranh phân giới trong giấy phép khai thác được cấp cho doanh nghiệp; những đoạn sông mà ranh giới hành chính giữa các địa phương nằm ở giữa dòng sông; lợi dụng việc cho phép khai thác thủ công, bằng đò nhỏ nhằm tạo điều kiện sống cho dân vạn đò để đưa thuyền lớn có lắp máy hút cát, công suất lớn khai thác cát trái phép. Đặc biệt, các hành vi ngày càng trắng trợn và thủ đoạn hơn, khi hoạt động khai thác cát chuyển khai thác vào ban đêm (từ 7 giờ tối đến 10 giờ đêm và từ 2 giờ sáng đến khoảng 5 giờ sáng) nhằm tránh sự kiểm tra, tuần tra của các ngành chức năng, gây xáo trộn cuộc sống của những hộ dân sinh sống hai bên bờ sông vì tiếng ồn của máy hút cát. Hành vi khai thác trái phép chủ yếu xảy ra trên sông Hương đoạn từ phường Thủy Biều, thành phố Huế lên Cầu Tuần và đến xã Thủy Bằng, thị xã Hương Thủy. 

Tại buổi họp của UBND tỉnh về việc xử lý tình trạng khai thác cát, sỏi lòng sông trái phép (ngày 16/5/2014), Đại tá Lê Quốc Hùng, Phó Giám đốc Công an tỉnh cho biết, qua tuần tra, của lực lượng cảnh sát giao thông đường thủy (Công an tỉnh) từ cuối năm 2013 đến nay đã phát hiện hơn 200 thuyền, đò có hành vi khai thác cát trái phép với nhiều hành vi và thủ đoạn khác nhau. Để phát hiện các hành vi trên, lực lượng cảnh sát đường thủy vừa phải tăng cường tuần tra (ngay cả ban đêm) vừa phải sử dụng biện pháp nghiệp vụ để bắt quả tang hành vi khai thác trái phép. Từ cuối năm 2013 đến nay (nhất là trong quý I/2014) đã bắt quả tang, xử lý 56 trường hợp. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh chưa có hiện tượng bảo kê trong hoạt động khai thác cát, nhưng có việc tổ chức và hình thành đường dây bảo vệ khai thác cát. Các chủ thuyền phải trả cho những đối tượng lập ra đường dây này một khoản tiền để được cung cấp thông tin và cảnh báo khi thấy có lực lượng kiểm tra truy quét.

Chủ tịch UBND xã Thủy Bằng, ông Nguyễn Thái cho biết, người dân 3 thôn của xã sinh sống bên bờ sông Hương rất bức xúc với tiếng ồn của việc khai thác cát vào ban đêm và buổi sáng sớm, gây xáo trộn cuộc sống người dân. Xã cũng gần như bất lực trong việc kiểm tra xử lý việc khai thác cát trái phép thuộc địa bàn xã quản lý, một phần là do doanh nghiệp được cấp giấy phép khai thác không cung cấp hồ sơ để quản lý, không phối hợp tiến hành cắm mốc ranh giới khai thác; công tác kiểm tra không được thường xuyên là do lực lượng của xã mỏng và không có kinh phí tổ chức kiểm tra thường xuyên.

Phó Giám đốc sở Giao thông vận tải Lê Công Diễn cho biết, hiện toàn tỉnh có 11 bãi tập kết cát, mới chỉ có 4 bãi được cấp giấy phép, do đó hoạt động khai thác cát trái phép diễn ra một phần là do chưa quản lý được số lượng bãi tập kết và trung chuyển cát. Qua kiểm tra, nhiều bãi tập kết cát nằm sâu hai bên bờ sông, thậm chí còn sử dụng vườn và đưa phương tiện tời để đưa cát vào sâu trong vườn nhằm tránh sự phát hiện của ngành chức năng. Vì vậy, cần phải rà soát các bãi tập kết cát để cấp giấy phép hoạt động, nếu bãi tập kết nào vi phạm thì xử phạt ở mức tối đa, hoặc tạm dừng đóng bãi để lập lại trật tự trong hoạt động khai thác cát.

Theo Thanh tra sở Tài nguyên và Môi trường, hiện một số nội dung trong giấy cấp phép khai thác cát của doanh nghiệp Phú Vĩnh và Tuyết Liêm đến nay chưa thực hiện, hoặc thực hiện không nghiêm túc, như việc lập hồ sơ quản lý đất đai, sổ sách theo dõi hoạt động khai thác và các phiếu thu phí thuyền, đò ra vào khai thác cát... Mặc dù, Thanh tra ngành đã yêu cầu các doanh nghiệp phải tiến hành cắm mốc, treo biển phao và trên bờ những đoạn sông được phép khai thác, song hầu như các doanh nghiệp đều bỏ lơ, chậm triển khai, từ đó đã dẫn đến tình trạng lợi dụng các đoạn giáp ranh để khai thác cát trái phép của các chủ đò, thuyền. Phó Giám đốc sở Tài nguyên và Môi trường Nguyễn Hữu Quyết đề nghị cần phải cấp nguồn kinh phí cho các xã, phường cho hoạt động quản lý khai thác cát. Bởi, công tác quản lý, kiểm tra phải thường xuyên, đi lại nhiều và nếu đã cấp kinh phí mà các địa phương còn để xảy ra tình trạng khai thác cát trái phép thì địa phương đó phải có trách nhiệm, tránh hiện tượng đổ lỗi và đùn đẩy trách nhiệm.

Phó Chủ tịch UBND tỉnh Phan Ngọc Thọ cho rằng nhu cầu việc sử dụng cát trong xây dựng là điều bình thường, nhưng cát không phải là tài nguyên vô hạn. Việc quản lý và khai thác tài nguyên cát sao cho hợp lý, vừa tạo điều kiện kế sinh nhai, ổn định cuộc sống của người dân sống bằng nghề khai thác cát và không tác động lớn đến môi trường, dòng chảy, do đó các địa phương cần phải siết chặt quản lý, đặc biệt là phải xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật trong hoạt động khai thác cát đó mới là điều cần phải làm, thực hiện thường xuyên, quyết liệt và theo đúng quy định của pháp luật.

Để giảm và không còn tình hình “nóng” của hoạt động khai thác cát hiện nay, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Phan Ngọc Thọ đề nghị các ngành chức năng, nhất là chính quyền địa phương cần phải chủ động và phối hợp đồng bộ hơn nữa trong việc quản lý, tuyên truyền, vận động người dân. Bởi nếu quản lý tốt, phối hợp đồng bộ và kiểm tra thường xuyên thì sẽ không có tình trạng lộn xộn, tranh giành và lợi dụng những quy định chưa chặt chẽ của Nhà nước, của tỉnh để khai thác cát trái phép, đồng thời người dân lại có việc làm thường xuyên, ổn định cuộc sống. Các địa phương cần phải công bố danh sách và những hành vi vi phạm của những chủ thuyền, đò và những hộ dân vi phạm tại thôn, tổ dân cư để người dân thấy được chính quyền không có chuyện bao che, dung túng, từ đó nâng cao ý thức của người dân để cùng tham gia vào việc chấn chỉnh, lập lại trật tự trong hoạt động khai thác cát. Bên cạnh đó, các sở, ngành phải thường xuyên kiểm tra, đôn đốc các doanh nghiệp thực hiện nghiêm túc các quy định trong giấy phép được cấp cũng như những quy định liên quan đến hoạt động khai thác cát, việc nào cần phải tiến hành làm trước thì yêu cầu doanh nghiệp triển khai và phải có thời gian thực hiện không để chậm trễ và kéo dài. Về nguồn kinh phí hỗ trợ cho các địa phương trong quản lý hoạt động khai thác cát, UBND tỉnh giao sở Tài nguyên và Môi trường cùng sở Tài chính xem xét, tham mưu UBND tỉnh để có mức hỗ trợ cho phù hợp.